लोकदैवतांच्या शोधासाठी ४० हजार किलोमीटरचा प्रवास

लोकदैवतांच्या शोधासाठी ४० हजार किलोमीटरचा प्रवास

जैवशास्त्राच्या प्राध्यापक जी. डी. म्हस्के यांच्या संशोधनातून साकारला बिरदेव-म्हाळोबावर ग्रंथ

ramesh.padwal@timesgroup.com

tweet : MTrameshpadwal

नाशिक : लोकदेवता या ग्रामसंस्कृतीचा एक भाग आहेत. मात्र, या ग्रामदेवता कोठून आल्या, त्यांची उगमस्थाने कोणती, त्यांचा व भगवान महादेव यांचा काय संबंध, या देवता संन्याशी असतील की संसारी अशा अनेक प्रश्नांची उकल करण्यासाठी आरवायके कॉलेजचे बायोटेक विभागाचे प्रमुख प्रा. जी. डी. म्हस्के यांनी पाच राज्यांतून ४० हजार किलोमीटरचा प्रवास करून २४ वर्षे अभ्यास करून ‘लोकदेवता श्री बिरदेव-म्हाळोबा’हा ५९० पानांचा ग्रंथ साकारला आहे. या लोकदैवतांशी संबंधित ६०० देवस्थानांना त्यांनी भेटी दिल्या आहेत. जैवशास्त्राच्या प्राध्यापकाने इतिहास संशोधन क्षेत्रात दिलेले हे योगदान अनेक अभ्यासकांनी गौरविले आहे.

प्रा. म्हस्के यांचे दोडी बु.(ता. सिन्नर) हे गाव. या गावाचे बिरदेव–म्हाळोबा हे लोकदैवत आहे. ग्रामदेवता, लोकदेवता महाराष्ट्राच्या ग्रामसंस्कृतीचा अविभाज्य घटक आहे. पण, त्या आल्या कोठून, आपण त्यांची पूजा का करतो, त्यांची रुपे प्रत्येक ठिकाणी वेगवेगळी कशी, त्यांना वेगवेगळ्या नावांनीदेखील ओळखले जाते. त्यांचे महत्त्व, आख्यायिका नेमक्या कशा बहरत गेल्या या सगळ्यांचा अभ्यास हा एक गहन विषय आहे. प्रा. जी. डी. म्हस्के यांना या विषयाने कोड्यात पाडले. गावातील लोकदैवत बिरदेव-म्हाळोबा ते लहानपणापासून पाहत होते. मात्र, हा देव आला कोठून या जिज्ञासेने त्यांनी १९९५ पासून शोध घ्यायला सुरुवात केली.

याबाबत म्हस्के सांगतात,‘या लोकदैवताला तेली, तांबोळी, धनगर, मातंग, मराठा, वंजारी या समाजांमध्ये स्थान आहे. तर काही समाजांची ही कुलदैवतही आहे. ही देवता महाराष्ट्र, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश, तामिळनाडू, तेलंगणा या राज्यांमध्ये पूजली जाते. या लोकदैवतांचा अभ्यास करण्यासाठी या राज्यातून ४० हजार किलोमीटरचा प्रवास केला असून, ग्रंथ प्रसिद्ध होईपर्यंत गेल्या २४ वर्षांत १६ लाख रुपये खर्च झाला आहे. कन्नड, मराठी, इंग्रजी, संस्कृत साहित्यातील १४० संदर्भग्रंथांचा अभ्यास करून बिरदेव-म्हाळोबा यांची माहिती संकलित करून हा ग्रंथ साकारला आहे. हा अनुभव खूप काही शिकविणारा आणि महाराष्ट्र व भारतीय संस्कृतीची ओळख करून देणारा ठरला.’

 

संशोधनाचे कौतुक

शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे, वेरूळ आश्रमाचे महामंडलेश्वर स्वामी शांतिगिरी महाराज, महामंडलेश्वर डॉ. रामकृष्ण महाराज लहवितकर, ज्येष्ठ कवी ना. धों. महानोर, अमृतनाथ महाराज, सांगलीतील बापू बिरू वाटेगांवकर, प्रा. डॉ. प्रभाकर मांडे, डॉ. विठ्ठल ठोंबरे यांनी प्रा. म्हस्के यांचे संशोधन आणि कार्याचे कौतुक केले आहे

 

कसा आहे ग्रंथ

प्रा. म्हस्के यांनी साकारलेला ‘लोकदेवता श्री बिरदेव-म्हाळोबा’हा ग्रंथ लोकदैवतेचा अभ्यास कसा करावा, याचे एक उत्कृष्ट उदाहरण ठरावे, असा आहे. ५९० पानांच्या ग्रंथात ५१ प्रकरणांतून बिरदेव-म्हाळोबा यांच्या उत्पत्ती स्थानापासून पाच राज्यातील ६०० देवस्थानांमध्ये हे लोकदेवत कधीपासून कशापद्धतीने पुजले जाते याचा घोषवारा आहे. महाराष्ट्रातील प्रत्येक स्थानाचे वर्णन छायाचित्रांसह दिले असून, नकाशाच्या माध्यमातून या लोकदेवतेचा विस्तार कशापद्धतीने झाला आहे, हे दाखविले आहे. या देवतेची पुजापद्धती कोणत्या समाजात कशापद्धतीने होते. त्यांच्या ओव्या, लोकगिते, आरत्या, पाळणा यांचाही आढावा प्रा. म्हस्के यांनी घेतला आहे.